(2.) อายุปฺปมาณํ

[1022] อปฺปํ วา ภิยฺโยติ ทุติยํ วสฺสสตํ อปฺปตฺวา วีสาย วา ติํสาย วา จตฺตาลีสาย วา ปญฺญาสาย วา สฏฺฐิยา วา วสฺเสหิ อธิกมฺปิ วสฺสสตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพมฺปิ เหตํ ทุติยํ วสฺสสตํ อปฺปตฺตตฺตา อปฺปนฺติ วุตฺตํฯ

[1024] พฺรหฺมปาริสชฺชาทีสุ มหาพฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา ปริจาริกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาฯ เตสํ ปุโรหิตภาเว ฐิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาฯ วณฺณวนฺตตาย เจว ทีฆายุกตาย จ มหนฺโต พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมา, เตสํ มหาพฺรหฺมานํฯ อิเม ตโยปิ ชนา ปฐมชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติ; อายุอนฺตรํ ปน เนสํ นานาฯ

[1025] ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภาฯ อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภาฯ ทณฺฑทีปิกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสราฯ อิเมปิ ตโย ชนา ทุติยชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติ; อายุอนฺตรํ ปน เนสํ นานาฯ

[1026] ปริตฺตา สุภา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภาฯ อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภาฯ สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนา, สุวณฺณมญฺชุสาย ฐปิตสมฺปชฺชลิตกญฺจนปิณฺฑสสฺสิรีกาติ สุภกิณฺหาฯ อิเมปิ ตโย ชนา ตติยชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติ; อายุอนฺตรํ ปน เนสํ นานาฯ

[1027] อารมฺมณนานตฺตตาติ อารมฺมณสฺส นานตฺตภาโวฯ มนสิการนานตฺตตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ เอกสฺส ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ โหติ…เป.… เอกสฺส โอทาตกสิณนฺติ อิทํ อารมฺมณนานตฺตํฯ เอโก ปถวีกสิณํ มนสิ กโรติ…เป.… เอโก โอทาตกสิณนฺติ อิทํ มนสิการนานตฺตํฯ เอกสฺส ปถวีกสิเณ ฉนฺโท โหติ…เป.… เอกสฺส โอทาตกสิเณติ อิทํ ฉนฺทนานตฺตํฯ เอโก ปถวีกสิเณ ปตฺถนํ กโรติ…เป.… เอโก โอทาตกสิเณติ อิทํ ปณิธินานตฺตํฯ เอโก ปถวีกสิณวเสน อธิมุจฺจติ…เป.… เอโก โอทาตกสิณวเสนาติ อิทํ อธิโมกฺขนานตฺตํฯ

เอโก ปถวีกสิณวเสน จิตฺตํ อภินีหรติ…เป.… เอโก โอทาตกสิณวเสนาติ อิทํ อภินีหารนานตฺตํฯ เอกสฺส ปถวีกสิณปริจฺฉินฺทนกปญฺญา โหติ…เป.… เอกสฺส โอทาตกสิณปริจฺฉินฺทนกปญฺญาติ อิทํ ปญฺญานานตฺตํฯ ตตฺถ อารมฺมณมนสิการา ปุพฺพภาเคน กถิตาฯ ฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขาภินีหารา อปฺปนายปิ วตฺตนฺติ อุปจาเรปิฯ ปญฺญา ปน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ

อสญฺญสตฺตานนฺติ สญฺญาวิรหิตานํ สตฺตานํฯ เอกจฺเจ หิ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา ‘จิตฺตํ นิสฺสาย รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนานิ นาม โหนฺตี’ติ จิตฺเต โทสํ ทิสฺวา ‘อจิตฺตกภาโว นาม โสภโน, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานเมต’นฺติ สญฺญาวิราคํ ชเนตฺวา ตตฺรูปคํ ปญฺจมํ สมาปตฺติํ ภาเวตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสํ อุปปตฺติกฺขเณ เอโก รูปกฺขนฺโธเยว นิพฺพตฺตติฯ ฐตฺวา นิพฺพตฺโต ฐิตโก เอว โหติ, นิสีทิตฺวา นิพฺพตฺโต นิสินฺนโกว นิปชฺชิตฺวา นิพฺพตฺโต นิปนฺโนวฯ จิตฺตกมฺมรูปกสทิสา หุตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺฐนฺติฯ เตสํ ปริโยสาเน โส รูปกาโย อนฺตรธายติ, กามาวจรสญฺญา อุปฺปชฺชติ; เตน อิธ สญฺญุปฺปาเทน เต เทวา ตมฺหา กายา จุตาติ ปญฺญายนฺติฯ

วิปุลา ผลา เอเตสนฺติ เวหปฺผลาฯ อตฺตโน สมฺปตฺติยา น หายนฺติ น วิหายนฺตีติ อวิหาฯ น กญฺจิ สตฺตํ ตปฺปนฺตีติ อตปฺปาฯ สุนฺทรา ทสฺสนา อภิรูปา ปาสาทิกาติ สุทสฺสาฯ สุฏฺฐ ปสฺสนฺติ, สุนฺทรเมเตสํ วา ทสฺสนนฺติ สุทสฺสีฯ สพฺเพหิ เอว คุเณหิ จ ภวสมฺปตฺติยา จ เชฏฺฐา, นตฺเถตฺถ กนิฏฺฐาติ อกนิฏฺฐาฯ

[1028] อากาสานญฺจายตนํ อุปคตาติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโย ฯ อิติ ฉ กามาวจรา, นว พฺรหฺมโลกา, ปญฺจ สุทฺธาวาสา, จตฺตาโร อรูปา อสญฺญสตฺตเวหปฺผเลหิ สทฺธิํ ฉพฺพีสติ เทวโลกา; มนุสฺสโลเกน สทฺธิํ สตฺตวีสติฯ

ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มนุสฺสานํ เทวานญฺจ อายุํ ปริจฺฉินฺทมาเนน จตูสุ อปาเยสุ ภุมฺมเทเวสุ จ อายุ ปริจฺฉินฺนํ ตํ กสฺมาติ? นิรเย ตาว กมฺมเมว ปมาณํฯ ยาว กมฺมํ น ขียติ, น ตาว จวนฺติฯ ตถา เสสอปาเยสุฯ ภุมฺมเทวานมฺปิ กมฺมเมว ปมาณํฯ

ตตฺถ นิพฺพตฺตา หิ เกจิ สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺฐนฺติ, เกจิ อทฺธมาสํ, เกจิ มาสํ, กปฺปํ ติฏฺฐมานาปิ อตฺถิเยวฯ

ตตฺถ มนุสฺเสสุ คิหิภาเว ฐิตาเยว โสตาปนฺนาปิ โหนฺติ, สกทาคามิผลมฺปิ อนาคามิผลมฺปิ อรหตฺตผลมฺปิ ปาปุณนฺติฯ เตสุ โสตาปนฺนาทโย ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติฯ ขีณาสวา ปน ปรินิพฺพายนฺติ วา ปพฺพชนฺติ วาฯ กสฺมา? อรหตฺตํ นาม เสฏฺฐคุโณ, คิหิลิงฺคํ หีนํ, ตํ หีนตาย อุตฺตมํ คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา เต ปรินิพฺพาตุกามา วา ปพฺพชิตุกามา วา โหนฺติฯ

ภุมฺมเทวา ปน อรหตฺตํ ปตฺวาปิ ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติฯ ฉสุ กามาวจรเทเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโน ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติ; อนาคามินา รูปภวํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ขีณาสเวน ปรินิพฺพาตุํฯ กสฺมา ? นิลียโนกาสสฺส อภาวาฯ รูปาวจรารูปาวจเรสุ สพฺเพปิ ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ รูปาวจเร นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน น ปุน อิธาคจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติฯ เอเต หิ ฌานอนาคามิโน นามฯ

อฏฺฐสมาปตฺติลาภีนํ ปน กิํ นิยเมติ? ปคุณชฺฌานํฯ ยเทวสฺส ปคุณํ โหติ, เตน อุปฺปชฺชติฯ สพฺเพสุ ปน ปคุเณสุ กิํ นิยเมติ? ปตฺถนาฯ ยตฺถ อุปปตฺติํ ปตฺเถติ ตตฺเถว อุปปชฺชติฯ ปตฺถนาย อสติ กิํ นิยเมติ? มรณสมเย สมาปนฺนา สมาปตฺติฯ มรณสมเย สมาปนฺนา นตฺถิ, กิํ นิยเมติ? เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติฯ เอกํเสน หิ โส เนวสญฺญานาสญฺญายตเน อุปปชฺชติฯ นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิ น เหฏฺฐูปปตฺติฯ ปุถุชฺชนานํ ปน ตตฺรูปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิ เหฏฺฐูปปตฺติปิฯ ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ จตูสุ จ อรูเปสุ อริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิฯ ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต อนาคามี นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก ฐิโต ปรินิพฺพาติฯ เวหปฺผลา, อกนิฏฺฐา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิเม ตโย เทวโลกา เสฏฺฐภวา นามฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตอนาคามิโน เนว อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, น อโธ, ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺตีติฯ อิทเมตฺถ ปกิณฺณกํฯ

7. อภิญฺเญยฺยาทิวารวณฺณนา